11 november 2017 door Jan Schaake
Vanmiddag vond in de Utrechtse Aloysiuskerk een bijeenkomst plaats met mgr. Yousif Thomas Mirkis, aartsbisschop van Kirkuk en Suleymaniyah in Noord-Irak. Als dominicaans priester had hij zijn hele leven vooral in Bagdad gestudeerd, gedoceerd en boeken geschreven om in 2014 op 64-jarige leeftijd nog tot aartsbisschop van Kirkuk te worden gewijd.
Een half jaar later veroverde ISIS de stad Mosul waar talloze moslims, christenen en jezidi’s de stad en haar omgeving ontvluchtten en elders in Noord-Irak, in de Koerdische Autonome Regio maar ook in de daar nog buiten gelegen stad Kirkuk opgevangen werden. Mirkis ontpopte zich als organisator en regelde “bed, bad, brood en internet” voor enkele honderden gevluchte studenten van de Universiteit van Mosul om hun studie in Kirkuk voort te kunnen zetten.
Voortdurende veranderingen
Vandaag was hij even in Utrecht om ons over de actuele gebeurtenissen in het noorden van Irak te vertellen. De ontwikkelingen gaan daar echter heel snel, zo meldde hij, en de tekst die hij voor een presentatie vorige week voor de bisschoppenconferentie in Frankrijk had voorbereid bleek al weer achterhaald op het moment van uitspreken. Er is echter een grote lijn die wat minder gevoelig is voor de dagkoersen en eigenlijk ook veel relevanter is. Het gaat dan om de structuur van de Iraakse samenleving en om het gedachtegoed van ISIS. De militaire macht van ISIS is met militaire tegenmacht wel te verslaan – en dat vindt op dit moment dan ook plaats – maar er staat ons in het verlengde daarvan nog een heel andere strijd te wachten en we moeten niet denken dat we er met het winnen van de oorlog zijn.
Die fout maakten de Amerikanen in 2003. Ze hadden de legermacht van Saddam Hoessein verslagen en dachten nu de democratie in Irak in te kunnen voeren. Maar de Westerse democratie van ‘one man one vote’ is gebaseerd op de Westerse gedachtenwereld waarin het individu centraal staat die als individu een mening heeft en als individu kan stemmen. Het is een gedachtenwereld die teruggaat op de Franse Revolutie waarin het recht van het individu centraal werd gesteld. We vergeten in het Westen dat dat toen een revolutionaire gedachte was. We vinden het nu heel normaal en kunnen ons er niets anders bij voorstellen. In Irak en in het Midden-Oosten in het algemeen en ook op heel veel andere plaatsen op deze wereld staat echter niet het individu centraal maar de gemeenschap. En doorgaans is dat dan de religieuze of etnische gemeenschap waar mensen deel van uit maken, die in belangrijke mate hun mening vormt en ook het stemgedrag bepaalt. Wat in Europa overigens dreigt te gebeuren in de vorm van nationalistische xenofobie.
ISIS socialogische basis
Deze absolute voorrang voor het groepsdenken is een belangrijk element van de culturele omgeving waarin ISIS zich kon ontwikkelen. De groep gaat boven alles. Voor die groep doen we ook alles. Degenen die oorlog voeren gaan zelf niet naar het front maar sturen anderen die enkel gaan omdat ze zich vanuit een groepsgevoel met die leiders identificeren. Zij geloven dat het om nationaliteit of religie gaat en hebben geen weet van de geopolitieke, economische of oliebelangen die daadwerkelijk op het spel staan. Als we geen schoon schip maken met het gedachtegoed van ISIS, dan zal op de puinhopen van het huidige ISIS een nieuw ISIS ontstaan. Misschien nog wel kwalijker en wreder dan de vorige zoals ook ISIS Al Qaida wist te overtreffen. Het voortbestaan van de ISIS-gedachten is niet enkel een probleem van Irak of het Midden-Oosten maar ook van Europa. Als het ware met een soort afstandbediening pleegt ISIS aanslagen in het Westen. In Nice, Parijs, Brussel, Londen, New York, … De omvang van dit terroristisch geweld in het Westen is beduidend kleiner dan die in Irak, maar de impact is veel groter. In Europa is nauwelijks terrorisme maar wel veel angst; in Irak is veel terrorisme maar nauwelijks angst, aldus Mirkis. Angst helpt ons niet verder. Het gaat erom hoe wel ons tegen deze pandemie kunnen verweren.
Toen de pest voor het eerst over Europa kwam, probeerde men deze te isoleren door pestleiders in pesthuizen te concentreren. Maar dat hielp niet. Het verspreidde zich desondanks. De pest werd pas uitgebannen toen we deze gingen bestrijden met hygiëne en geneesmiddelen. Je kunt het ISIS-gedachtengoed niet bestrijden door te proberen het in het Midden-Oosten te isoleren; het daar te houden en muren of andere (migratie)barrières op te richten. Je zult het daar in het Midden-Oosten maar ook hier in Europa moeten zien te bestrijden. En daarvoor is samenwerking nodig tussen Europa en het Midden-Oosten.
Een samenleving die gebaseerd is op xenofobisch groepsdenken zal vroeg of laat in een dictatuur veranderen waarin de ene groep de andere probeert te overheersen. Democratie kan alleen gedijen in een omgeving waarin iedere ingezetene als individueel staatsburger wordt beschouwd met aan dat staatsburgerschap verbonden rechten en waar minderheidsgroepen worden gerespecteerd. In het paspoort van elke Irakees staat of je moslim, christen of jood bent. Maar daar heeft de overheid niets mee te maken. Wat geldt is dat elke Irakees staatsburger is.
Sociale bisschopstaken
Mirkis vertelt dat hij één jaar na de stichting van de staat Israël geboren is in Irak en zijn hele leven in Irak in een samenleving vol van geweld heeft geleefd. Het geweld van de dictatuur of het geweld van de politiek chaos voor en na die tijd. En al dat geweld neemt de aandacht, de energie en de (financiële) middelen weg van de zaken die veel belangrijker zijn zoals onderwijs en gezondheidszorg. De staat is met het geweld bezig en laat die belangrijkere dingen liggen. Die moeten anderen dan maar oppakken. Als bisschop heeft Mirkis zich daarom ingezet voor het stichten van scholen en verzorgingshuizen.
Om te voorkomen dat vanwege hun gedwongen vlucht uit Mosul vele honderden studenten hun studie niet voort zouden kunnen zetten en toegevoegd zouden worden aan de miljoenen jongeren zonder perspectief die de wereld al telt, heeft Mirkis het initiatief genomen om studentenhuizen in te richten waar deze gevluchte studenten onderdak krijgen en hun studie aan de Universiteit van Kirkuk maar ook aan de “Universiteit van Mosul in Ballingschap” kunnen voortzetten. Om zelf ook een bijdrage te leveren aan het tegengaan van het xenofobe groepsdenken – veel studenten komen van het platteland en hebben nog nooit met iemand van een andere religie of etniciteit samen geleefd – zijn al zijn huizen in dat opzicht gemixt. Wel is er sprake van mannen- en vrouwenhuizen en wonen studenten van één van dezelfde studierichting veelal bij elkaar in huis zodat ze elkaar kunnen helpen bij de studie. In deze studentenhuizen heeft Mirkis inderdaad wel internet aan laten leggen, maar geen televisie. Televisie maakt mensen niet slimmer maar stompt ze juist af. Mirkis’ studenten ontpopten zich tot de besten van de Universiteit van Kirkuk: per faculteit wordt bijgehouden welke student daar met de beste resultaten is afgestudeerd en van de 14 faculteitsbesten in 2016 waren er 9 woonachtig in één van de studentenhuizen van Mirkis. Dàt is zijn beloning en het grootste “dankjewel” dat ‘zijn’ studenten zouden kunnen uitspreken.
Vorige maand bezocht Mirkis de vlakbij Kirkuk gelegen stad Hawija, de laatste stad die door het Iraakse leger op ISIS is veroverd. Het was ooit een bloeiende stad in een heel vruchtbaar deel van Irak, maar ze was nu totaal verwoest. Het leek Hiroshima wel, aldus Mirkis. Sommige inwoners hadden al die jaren dat ze door ISIS werden onderdrukt geen rijst gegeten of een bad genomen. De helft van de kinderen had geen schoenen. Waarom? Is dat het Paradijs dat ISIS haar aanhangers voorhoudt? Je moet in de eerste plaats toch voor je mensen zorgen?!
Degenen die naar het buitenland vluchten zijn jongvolwassenen of van middelbare leeftijd. De ouderen en zwakken blijven in het land achter. En dat wordt, nu de ontheemden binnen Irak weer naar hun oorspronkelijke woonplaatsen terug kunnen keren, het volgende probleem. De zorg voor al die ouderen en zwakken nu de sterken zijn vertrokken. Een aantal van die ouderen lijden, mede door de verschrikkingen die ze hebben meegemaakt, aan Alzheimer en kunnen dus niet langer zelfstandig wonen. Maar de kinderen waarbij ze dan volgens de gewoontes van het land in huis zouden trekken zitten in het buitenland en sommigen van hen kan het ogenschijnlijk niets schelen wat er met hun ouders gebeurt. Dit wordt, nu ‘zijn’ studenten weer naar Mosul terug kunnen keren en de Universiteit van Mosul daar afgelopen september weer begonnen is, zijn nieuwe project: de opvang van deze verlaten mensen. Mirkis is nu bezig om gelden bijeen te brengen voor een verzorgingshuis voor mensen die aan Alzheimer lijden.
Hem wordt wel eens gevraagd of het hem niet zwaar valt om bisschop te zijn in Irak waar het ene probleem nog niet is opgelost of het volgende zich al weer aandient. Maar leven in Irak is geen vloek maar een zegen; Jezus is immers daar waar mensen lijden. Dus waar kun je beter zijn dan in Irak. En er gebeuren dagelijks wonderen. Steeds weer als je denkt dat een probleem onoverkomelijk is, dient zich uit totaal onverwachte hoek een oplossing aan of blijken mensen sterker dan je had verwacht. Hij noemt één voorbeeld. Op 21 oktober 2016 wist ISIS een deel van Kirkuk kortstondig in te nemen. Daarbij drongen ze ook één van Mirkis’ studentenhuizen binnen. Toevallig een huis dat enkel door vrouwelijke studentes werd bewoond. Deze studentes wisten zich urenlang schuil te houden in het huis waar de ISIS-strijders doorheen liepen en konden het huis ontvluchten vlak voordat de terroristen het huis opbliezen. Ze wisten al die uren heel kalm te blijven en dat geeft vertrouwen in de toekomst.
En na ISIS?
De vragenronde wordt geopend met een heroriëntatie van Mirkis’ eigen vraag: wat te doen nadat ISIS is verslagen? Zijn er plannen voor een verzoeningsproces? Bij een verzoeningsproces denkt Mirkis onmiddellijk aan Zuid-Afrika na de Apartheid. De basisvraag is of je een samenleving terug of vooruit laat kijken. Nelson Mandela wilde vooruit kijken, maar realiseerde zich dat hij de bladzijde van de Apartheid niet zonder meer om kon slaan. Daarop was het werk van de verzoeningscommissie gericht: wat moet er gezegd en gedaan worden om die bladzijde wèl om te kunnen slaan. In Irak moet dus die vraag aan de orde worden gesteld en niet de vraag of daar ook een verzoeningscommissie aan het werk moet. Met name bij de jezidi’s die het hardst geleden hebben onder ISIS leeft wel de behoefte aan vergelding. Hen houdt Mirkis dan voor dat nu in de huidige strijd ook talloze ISIS-strijders worden gedood. In gevechten, maar ook domweg standrechtelijk worden geëxecuteerd. Zonder vorm van proces. Hoeveel meer ISIS doden wil je hebben om de schuld te vereffenen? Als christenen hebben we geleerd de andere wang toe te keren.
Theologie én menswetenschappen
Dit laatste uitspraak lokt de tweede vraag uit: moet je niet meer vertrouwen op de theorie van de rechtvaardige oorlog dan op het pacifisme? Mirkis meent dat je in ieder geval het geweld van ISIS niet moet spiegelen, zoals in het huidige militaire optreden wel gebeurd. Maar aan de andere kant moet je ook niet naïef zijn en soms neigen pacifisten daartoe. Toen ISIS op 7 augustus 2014 Mosul veroverde heeft Mirkis op alle mogelijke manieren de wereld gewaarschuwd voor deze compromisloze ideologie. De keuze tussen de leer van de rechtvaardige oorlog en die van het pacifisme is te beperkt; het zijn ook in de kern theologische doctrines. Maar Christus was God èn Mens en dus heb je als bisschop en kerk naast de theologie ook de menswetenschappen nodig. En die menswetenschappen (psychologie, pedagogie, antropologie, sociologie, economie, politicologie, etc.) bieden heel veel inzichten om ISIS en vooral het onderliggende gedachtegoed te bestrijden. We moeten niet alleen ISIS bestrijden maar bovenal de samenleving genezen en dat kunnen we met behulp van die menswetenschappen, aldus Mirkis.
Johannes XXIII
Daar wordt tegenin gebracht dat van al die menswetenschappen de economie de dominante rol van de theologie heeft overgenomen en de wapenproductie en -handel op hun beurt weer dominant zijn geworden in de economie. En als iemand uit de zaal roept “si vis pacem para bellum” antwoordt Mirkis dat paus Johannes XXIII al heeft gezegd “si vis pacem para pacem”. En dat deze paus daarnaar handelde: Toen de Koude Oorlog rond het Varkensbaai-incident op het punt stond in een groot wereldwijd militair conflict te ontaarden was het deze paus die dankzij zijn contacten zowel in Moskou als in Washington de gemoederen wist te bedaren. En wat de stelling betreft: in Midden-Amerika heeft Costa Rica als enige alweer vele decennia geleden het leger afgeschaft. De afgelopen decennia hebben we in vrijwel alle Midden-Amerikaanse landen oorlogen en geweld gezien, maar niet in Costa Rica! Een land als Noord-Korea daarentegen dat zich al zestig jaar bloedserieus voorbereid op een oorlog en daarbij louter op bewapening vertrouwt en volstrekt paranoia is, hongert zijn eigen bevolking uit, onthoudt haar kinderen goed onderwijs en heeft een disfunctionerende elektriciteitsvoorziening. Waarom zou je wapens willen hebben? Neem Nederland: dat land voert oorlog in overdrachtelijke zin tegen de zee. Dat is een strijd die – ook in economisch opzicht – iets positiefs oplevert; de strijd tegen andere mensen of volkeren niet, aldus Mirkis.
Over het referendum over Koerdische onafhankelijkheid op 25 september jl. is Mirkis bijzonder kort. Dat een grote meerderheid van de bevolking zich voor onafhankelijkheid uitspreekt, heeft geen enkel effect als je op dat punt geen internationale bondgenoten hebt. Vergelijk het maar met Catalonië of met de wens van de Vlamingen en de Walen om zich van elkaar af te scheiden. Het geeft ook de betrekkelijkheid van onafhankelijkheid aan als je voor het doorvoeren van die onafhankelijkheid juist weer afhankelijk bent van bondgenoten binnen de internationale gemeenschap.
Verhuizing studentenhuizen, verzorgingshuis, scholen, werkgelegenheden
Van het wereldtoneel terug naar Kirkuk. Hoe gaat het studentenproject daar verder? De meeste studenten moeten nu weer terug naar Mosul, dus de studentenhuizen in Kirkuk zullen worden gesloten. Mirkis weet echter dat met name studenten met een jezidi-achtergrond zich na alle gebeurtenissen van de afgelopen jaren niet veilig genoeg meer voelen in Mosul en liever in jezidi- en christelijke dorpen en steden rond de stad willen wonen. Hij is nu bezig om te kijken of hij iets kan doen met het dagelijks vervoer van studenten tussen die dorpen en steden en de Universiteit van Mosul. Daarnaast is Mirkis dus bezig met het opzetten van een Alzheimerhuis en heeft hij mensen aan werk geholpen door twee kleuterscholen te beginnen, een sesamfabriek in Suleymaniyah en een autowasserij.
Een sji’itisch geestelijke kwam onlangs bij hem met een initiatief om vanuit de verschillende religieuze gemeenschappen tot voorstellen te komen voor een beter bestuur van Kirkuk en Irak. Mirkis had hem geantwoord: als jij je op het helpen van de politiek richt, dan richt ik me ondertussen op het helpen van de mensen.
Hulp zeer welkom, en contact
Hoe kunnen we vanuit Utrecht (of andere plekken in Nederland) helpen, zo was de volgende vraag. Mirkis rekent voor dat één student hem € 2.000 per jaar kostte. Dat is veel geld, maar wel veel goedkoper dan als die student naar Europa zou komen en door ons onderhouden zou moeten worden. En het is beter voor de Iraakse samenleving als deze studenten daar blijven. Mirkis kan ze daartoe niet dwingen, maar weet wel dat de meesten van zijn studenten daar ook wel van overtuigd zijn en de hulp die Mirkis hen bij hun studie gegeven heeft zal ook helpen hen in het land te houden. Geld inzamelen is dus één ding, maar probeer ook de Nederlandse politici te overtuigen van nut en noodzaak van dit soort projecten. En laat Nederlandse universiteiten samenwerking zoeken met universiteiten in Irak.
De voorzitter draait de vraag om: wat denken mensen en organisaties wat ze kunnen bijdragen? Namens de drie Rooms-Katholieke parochies in Utrecht meldt hij zelf alvast dat deze besloten hebben om de Vastenactie komend voorjaar aan de projecten van Mirkis in Kirkuk te wijden en waarschijnlijk sluiten de Protestantse gemeenten in de stad Utrecht zich daarbij aan.
De voorzitter van de CDA-gemeenteraadsfractie in Utrecht is ook aanwezig en meldt dat hij wil kijken welke mogelijkheden er zijn vanuit het potje van de gemeente Utrecht voor mondiaal beleid. Ook wil hij wel zijn contacten met de Universiteit Utrecht aanboren.
Een vertegenwoordiger van vredesorganisatie PAX (voorheen IKV Pax Christi) weet dat zijn organisatie een project “We are all citizens” in Noord-Irak ondersteunt om het sektarisme te doorbreken. Een doelstelling die naadloos aansluit bij het werk van Mirkis en hij wil kijken hoe hij voor een verbinding kan zorgen.
framing versus adequate projecten
Mirkis waarschuwt dat zijn projecten vaak niet in de frames passen van officiële Westerse hulporganisaties. Hij is bisschop en geen NGO met enorm secretariaat om zich met allerlei formulieren en formaliteiten bezig te houden. Eén van de hulporganisaties waarmee hij contact had zei: “Tsja, het zijn studenten en we hebben geen project voor studenten.” Waarop Mirkis had geantwoord “het zijn ook vluchtelingen, dus als je geld voor eten en onderdak voor vluchtelingen hebt, dan kun je dat aan hen besteden en dan betaal ik de internetaansluiting wel”. Maar zelfs dan past het niet in het frame.
Een vertegenwoordiger van Kerk en Vrede informeert naar de mogelijkheden om op individuele basis met studenten te kunnen communiceren. Zoals je destijds brieven uitwisselde met mensen in een conflictgebied. Die internationale uitwisselingen zijn echter weinig effectief op individueel niveau en zouden volgens Mirkis op het niveau van samenlevingen moeten plaatsvinden. Wat kunnen we als samenleving van elkaar leren in plaats van wat kunnen we als individu van elkaar leren. We willen in Irak graag van het Westen leren, maar die hulp moet dan wel voor iedereen zijn en niet voor slechts één persoon of één groep. En dan gaat het om het slaan van bruggen tussen oost en west. Bruggen om samen te werken en van elkaar te leren in plaats van muren om datgene dat we vrezen buiten de deur te houden; en achter die muur beeldvorming wel in stand houden en dus als permanente dreiging te blijven ervaren zoals Israël de muur tegen de Palestijnen heeft gebouwd en Amerika dat tegen Mexico wil doen.
Het slotwoord is aan een vertegenwoordigster van de congregatie van Yosé Höhne-Sparborth die erkent dat zij als zusters waarschijnlijk te vaak televisie kijken en daar dan niet alleen dom en afgestompt, maar vooral ook ontmoedigd door raken. Het verhaal dat zij vanmiddag heeft gehoord vervult haar daarentegen weer met een stukje hoop.
Daarna sluit de bisschop af met het bidden van het Onze Vader in het Aramees, zoals hij zelf zegt: bijna zoals Jezus het zelf uitgesproken kan hebben.
Korte statements van aartsbisschop MIrkis:
Mirkis over vrede: https://www.youtube.com/watch?v=WGx9WzqFm50
Mirkis over samenwerken: https://youtu.be/RAtHoAHqWa0
Mirkis over de studenten: https://youtu.be/eVwK1RXMMic
Mirkis over samenwonen: https://youtu.be/F2O5VSjo7NM
Mirkis over hoop: https://youtu.be/p0D3dN9NeDQ
Achtergrondfilm, Kirkuk: https://youtu.be/JJJAFx8npd8